De schaduw over Suske en Wiske: het controversiële verleden van Willy Vandersteen
Willy Vandersteen (1913-1990) is een naam die in de harten van miljoenen Vlamingen en Nederlanders gegrift staat. Als de geestelijke vader van Suske en Wiske, De Rode Ridder en talloze andere stripreeksen, wordt hij vaak de "Bruegel van de strip" genoemd. Zijn werk vormt een onmiskenbaar onderdeel van het culturele erfgoed van de Lage Landen. Toch kleeft er een donkere, hardnekkige vlek aan zijn blazoen: zijn activiteiten tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarin hij onder pseudoniem antisemitische spotprenten tekende.
Deze ongemakkelijke waarheid roept complexe vragen op over de man achter de mythe en dwingt ons om met een kritische blik naar zijn nalatenschap te kijken. Het is een pijnlijk hoofdstuk dat vaak onderbelicht blijft, maar essentieel is om het volledige beeld van een van Europa’s grootste stripauteurs te begrijpen.
De opkomst van een tekenaar in donkere tijden
Om de context te begrijpen, moeten we terugkeren naar de jaren veertig. België is bezet door nazi-Duitsland en de samenleving is diep verdeeld. In deze periode probeert een jonge, ambitieuze Willy Vandersteen voet aan de grond te krijgen als tekenaar. Hij werkt voor diverse publicaties, waaronder enkele die openlijk sympathiseren met de Duitse bezetter en de nazistische ideologie.
Het is in deze context dat Vandersteen onder het pseudoniem Kaproen een reeks spotprenten publiceert. Deze tekeningen verschenen in collaborerende bladen zoals Volk en Staat en werden gebundeld in het beruchte antisemitische pamflet Zwarte Inkt. De prenten zijn schokkend en onmiskenbaar in hun boodschap: ze beelden Joden af volgens de meest verwerpelijke stereotypen van de nazipropaganda.
De figuren in deze tekeningen worden voorgesteld met karikaturale haakneuzen, een onverzorgd uiterlijk en een obsessieve hebzucht naar geld. Ze worden geassocieerd met het communisme, het kapitalisme en alles wat volgens de nazi’s "ontaard" was. De prenten dienden een duidelijk doel: het dehumaniseren van de Joodse bevolking en het legitimeren van de haat die uiteindelijk tot de Holocaust zou leiden.
De argumenten en de stilte
Na de oorlog werd Vandersteen kortstondig op de vingers getikt voor zijn collaboratie, maar de gevolgen bleven beperkt. Hij kon zijn carrière voortzetten en groeide uit tot de gevierde stripkoning die we vandaag kennen. Decennialang bleef zijn oorlogsverleden een publiek geheim. Vandersteen zelf sprak er zelden over. Wanneer hij ermee geconfronteerd werd, was zijn verdediging vaak dat hij handelde uit broodwinning: hij moest zijn gezin onderhouden en nam het werk aan dat voorhanden was.
Dit argument van "broodwinning" wordt door historici en critici echter als problematisch gezien. Hoewel de economische situatie zwaar was, waren er talloze kunstenaars die weigerden mee te werken met de bezetter. Bovendien was de inhoud van de prenten van Kaproen zo expliciet en hatelijk dat het moeilijk vol te houden is dat Vandersteen niet wist waar hij aan meewerkte. De tekeningen waren geen neutrale opdrachten; het was actieve deelname aan een haatdragende propagandamachine.
De volledige omvang van zijn werk als Kaproen kwam pas decennia later aan het licht, dankzij het werk van onderzoeksjournalisten en historici. De onthullingen zorgden voor een schokgolf, vooral bij de generaties die waren opgegroeid met de humanistische en vaak moraliserende boodschappen in de avonturen van Suske en Wiske.
Kunstenaar en werk: een ongemakkelijke scheiding
De ontdekking van Vandersteens antisemitische werk dwingt ons tot een moeilijk debat: kunnen en moeten we de kunstenaar van zijn kunst scheiden?
- Aan de ene kant is er het naoorlogse oeuvre. De avonturen van Suske en Wiske promoten vaak waarden als vriendschap, tolerantie en het opkomen voor de zwakkeren. Het is moeilijk om in deze verhalen een spoor terug te vinden van de giftige ideologie die hij als Kaproen propageerde. Fans van zijn werk wijzen erop dat hij na de oorlog een andere weg insloeg en met zijn strips juist een positieve bijdrage heeft geleverd aan de maatschappij.
- Aan de andere kant is het onmogelijk om zijn oorlogsverleden volledig te negeren. Het is een onuitwisbaar onderdeel van zijn biografie. Critici stellen dat het vergoelijken of negeren van deze periode een vorm van geschiedvervalsing is. Het toont aan dat zelfs een geliefd icoon een donkere kant kan hebben en dat we waakzaam moeten blijven voor de manier waarop kunst kan worden misbruikt voor politieke doeleinden.
De waarheid ligt, zoals zo vaak, in het midden. Willy Vandersteen was een man van zijn tijd, met al zijn complexiteiten en tegenstrijdigheden. Zijn talent als tekenaar en verteller staat buiten kijf, maar zijn morele keuzes tijdens de oorlog zijn onverdedigbaar.
De erfenis in de 21e eeuw
Vandaag de dag wordt het oorlogsverleden van Vandersteen niet langer verzwegen. Standaard Uitgeverij, de huidige uitgever van Suske en Wiske, erkent dit deel van zijn geschiedenis. Het leert ons een belangrijke les over kritisch denken. We kunnen blijven genieten van de avonturen van onze jeugdhelden, maar het is evenzeer belangrijk om te weten wie de persoon was die hen creëerde.
De geschiedenis van Willy Vandersteen toont aan dat talent en morele integriteit niet altijd hand in hand gaan. Zijn verhaal is een permanente herinnering aan de donkerste periode van de 20e eeuw en de keuzes die individuen daarin maakten. De schaduw van Kaproen zal altijd over het zonnige universum van Suske en Wiske blijven hangen, niet om het te vernietigen, maar om ons te herinneren aan de complexiteit van de menselijke natuur.
Veelgestelde vragen (FAQ)
### 1. Wist Vandersteen wat de impact van zijn tekeningen was?
Het is vrijwel ondenkbaar dat Vandersteen de antisemitische aard en de propagandistische bedoeling van zijn werk als Kaproen niet begreep. De stereotypen die hij gebruikte, waren identiek aan die in de officiële nazipropaganda. Als volwassen man die in een bezet land leefde, moet hij zich bewust zijn geweest van de context en de Jodenvervolging die gaande was. Zijn latere stilzwijgen suggereert ook dat hij wist dat deze acties controversieel waren.
### 2. Zijn er antisemitische elementen te vinden in Suske en Wiske?
Over het algemeen wordt het naoorlogse werk van Vandersteen, met name Suske en Wiske, als vrij van expliciet antisemitisme beschouwd. De verhalen dragen juist vaak een boodschap van verdraagzaamheid uit. Wel kunnen sommige vroege albums karikaturen of stereotypen bevatten die vandaag de dag als ongepast worden gezien (bijvoorbeeld in de uitbeelding van Afrikanen of andere niet-Europese volkeren), maar dit past eerder in de tijdsgeest en is niet te vergelijken met de bewuste haatpropaganda van zijn oorlogsprenten.
### 3. Waarom heeft het zo lang geduurd voordat dit algemeen bekend werd?
Na de Tweede Wereldoorlog was er in België, net als in veel andere landen, een periode van "repressie" tegen collaborateurs, maar ook een sterke drang om het verleden achter zich te laten en het land opnieuw op te bouwen. Veel collaboratiedossiers werden gesloten of bleven in archieven verborgen. Vandersteen zelf werd een nationaal icoon, en men was niet geneigd om zijn verleden op te rakelen. Het was pas door diepgravend werk van historici en journalisten in de late jaren ’70 en daarna dat de feiten stuk voor stuk naar boven kwamen en een breder publiek bereikten.
|
